Wees je bewust van de tijdelijkheid van je eigen opvattingen.

Als iedereen zijn eigen waarheid heeft, dan bestaat er geen onwaarheid meer, stelt schrijver Bas Heijne in zijn essay Mens/Onmens. Met als consequentie dat we verleren naar elkaar te luisteren, het ontmenselijkt ons. De schrijver spreekt over hoe we onszelf kunnen kwijtraken, juist in die zoektocht naar identiteit.

"De droom van een homogene, onvervreemdbare en ondeelbare eigenheid leidt tot uitsluiting en vernedering van wie anders is, afwijkt, er niet bij hoort. Mens wordt onmens."

In Mens/Onmens beschrijft Bas Heijne het gevaar dat loert wanneer we onze eigen opvattingen niet meer willen bevragen, iets dat hij steeds vaker ziet gebeuren in het publieke debat. Discussies, en zeker online, zijn steeds meer een discussie tussen doven.

Hoe is ons geloof in een ‘waarheid’ verdwenen uit onze maatschappij?

Bas Heijne:

"Sinds de Verlichting, tweehonderd jaar geleden, is er steeds meer nadruk gekomen op het individu en het recht van het individu om zijn eigen leven te maken. Om zijn eigen principes erop na te houden en eigen overtuigingen uit te dragen. Het individu dat niet meer slikt wat de kerk of de regering zegt, maar eigen standpunten formuleert en eventueel ook in protest gaat.

Dat is een ontwikkeling waar niemand bezwaar tegen zal hebben, maar in mijn essay omschrijf ik wat ook het risico daarvan is. De schaduwzijde is dat, als je je eigen leven mag maken, je ook je eigen waarheid mag maken.

Als je toch al een gezonde scepsis hebt tegenover autoriteiten, en je bijvoorbeeld tijdens de coronacrisis ziet dat die autoriteit plotseling weer zeggenschap opeist, dan kan dat tot gevolg hebben dat je op een gegeven moment zo individualistisch bent geworden dat je niet meer in de publieke ruimte debatteert over wat dan waar is, maar er een individuele aangelegenheid van maakt. Of een aangelegenheid van mensen die het met je eens zijn. Als je dan in een overtuiging raakt die niet meer voor debat vatbaar is, moet de werkelijkheid zich aan jouw theorie aanpassen."

Hoezo is die overtuiging dan niet meer voor debat vatbaar?

"Ik noem het een vorm van filosofisch fundamentalisme, dat elke vorm van kritiek een aanslag is op je eigenwaarde. Debatten lopen steeds hoger op omdat we het te persoonlijk nemen. Wanneer we het oneens zijn kan je zeggen: 'Ik vind je heel aardig, maar hier klets je toch wel uit je nek.' Maar ik zie steeds meer de reactie: 'Wat jij zegt dat klopt niet, die Bas Heijne is een lul.' Of in de meest paranoia vorm: 'Je wil me eigenlijk kapotmaken.'

We missen de open houding ten opzichte van onze overtuigingen. Onze overtuigingen worden steeds meer deel van onze eigenwaarde. Op het moment dat aan die overtuiging wordt geknibbeld, raak je de kern van iemands wezen. Nu was dat vroeger ook zo. Als je communist was en je had te maken met een anticommunist, ging het ook fel. Maar ik denk dat het persoonlijke nu alleen maar sterker is geworden, omdat de nadruk steeds meer op het individu ligt. Dat is de basis voor polarisatie."

Hoe zie je dat terug in het wantrouwen in de media?

"Ik denk dat meer dan voorheen, mensen berichten niet beoordelen op wat het feitelijk wil overbrengen, maar in welke context het wordt geplaatst. In de film Rising Sun uit 1993 over een moord in Tokio, zegt Sean Connery: ‘De waarheid vertelt degene die je vertrouwt’. Dat vond ik toen al een even goed als pijnlijk inzicht. Als je mensen niet vertrouwt, dan geloof je hun feiten ook niet meer. En als het vertrouwen in de samenleving sterk is afgenomen ten opzichte van instituten, door bijvoorbeeld de toeslagen affaire, dan geloof je er eigenlijk niks meer van.

Aan de andere kant leven we in een aandachtscultuur waarin de werkelijkheid, waarheid of feiten gebruikt worden voor je eigen positionering. Als je oppositie inneemt en je van het establishment onderscheidt door een heel stellige mening te verkondigen, profileer je jezelf daarmee en trek je verwanten aan. Dat is ook een vorm van emotioneel gedrag waarin je gezien en erkend wordt en in een bepaalde groep de held bent. En jezelf revolutionair kan wanen."

Bron: Elsie Vermeer - Human